"Mag-Aral Ka"

“Mag-Aral Ka”

(Ang Pakikipagsapalaran ng Isang Estudyante sa Kahirapan)

Korina Dela Cruz & Herlyn De Guzman

Enero 1, ______

Isinilang ako mula sa sinapupunan ng aking mahal na ina noong ika-30 ng Disyembre sa taong _____, sa isang maliit na lungsod na makikita sa kadulo-dulohan ng Pangasinan. Sa tuwing aalahanin ng aking mapagmahal na ina ang aking kaarawan, lagi niyang ikwinekwento saakin na ako ang pinaka masakit na pinanganak sa aming magkakapatid. Sa akin niya ito’y isasalaysay at ni minsan hindi niya ako sinisi sa kanyang sinapit noon. Ako’y nagulat pa nga nang hinalikan niya ang aking pisngi at sinabing, “Hindi ko malilimutan iyon, anak. Kahit man parang hinampas ako ng isang mabagsik na latigo sa aking mga balat, ang kinalabasan naman ng pagdurusang ito ay ang iyak mong parang hulog ng langit.” At saakin niya lang ito nilihim. Ang aking mga kapatid ay sina Istak, Andres, Hulio, Elena at ako naman ang pinaka bunso. Si Kuya Andres ay dalawampu’t limang taong gulang na at isang magsasaka sa lupa ni Don Carlos at ang katulong niya dito ay si Kuya Hulio. Isang gabi, sila’y umuwi sa aming maliit na kubo,  pagod na pagod at tila dumudugo ang kanilang katawan. Nang gabing iyon, tinanong ko si Kuya Andres kung bakit ganoon ang kanilang kalagayan ni Kuya Hulio.

“Bakit mo naman naitanong iyan, bunso?” Kanyang tinanong saakin, sinusubukang ngumiti. Hinawakan ko ang kanyang sugat sa braso na tila parang kinalmot ng isang marahas na hayop. Nang naramdaman ang aking kamay, siya’y ngumiwi.

“Tignan mo, Kuya. Hindi po maipagkakaila ang iyong mga sugat. Ano po ba ang ginawa niyo ni Kuya Hulio?”

Ngumiti siya saakin, at hinagod ang aking buhok, “Balang araw, bunso, malalaman mo rin. Ngunit ipagpatuloy mo nang basahin ang mga libro mo. Huwag ka nang mag-alala saamin.” Sinunod ko ang aking Kuya at pinagpatuloy ang pagbabasa tungkol sa siyensiya. Ako’y musmos pa lamang noong panahon na iyon. Wala akong kaalam-alam kung ano ang nangyayari sa mundo at kung gaano kalupit ang magiging buhay ng isang batang pinanganak sa mahirap na probinsya.

Ang aking Kuya Istak naman ay hindi na namin nakikita. Simula nang pumunta dito ang mga sundalo at ninais na kunin ang aming matandang ama upang magsilbi sa kanila, si Kuya Istak ay walang takot na pumalit sa pwesto ni tatay. Ang kanyang sinambit ay mga salitang hindi ko malilimutan; “Ang pag-sisilbi sa bayan ay hindi dapat kinakadena sa isang tao,” hinarap niya ang mga naka unipormeng mga lalaki, “Ako ang papalit sa aking ama dahil ilang beses na siyang nanilbihan bilang tagagawa ng pagkaing inyong hinahain, pero wala man lang kahit isang piso ang naibigay sakanya. Hindi niyo muli maloloko ang aking ama, hindi ito mauulit.” Tinignan ng matulin ng mga sundalo ang aking Kuya at bumulong sa isa’t isa. Niyakap ako ng aking ina habang pinapanood ang nangyayari mula sa aming bintana. Nakita ko na tinaas ng isang sundalo ang kanyang kamay papunta sa mukha ng aking Kuya ngunit hindi ko alam ang sumunod dahil tinakpan ni ina ang aking mga mata at narinig ko ang pighating hiyaw niya. Pagkatapos noon, hindi na muli namin nakita ang aming panganay na kapatid at ang kanyang katapangan. Sinabi sa akin ni ina na darating siya sa takdang panhon, maghintay lamang kami.

Ang aking iisang ate naman na si Ate Elena ay ang pinakamagandang babae sa bayan namin. Mistulan siyang isang bulaklak na pinalilibutan ng mga dahong iisa ang kulay. Kung ngumiti siya para bang liliwanag ang iyong buhay at malilimutan mo ang mga problemang nakapasan sa balikat mo. Kamukha siya ni ina. Simula nang magdalaga siya, pinadala siya ni ina sa Maynila upang pag-aralin doon, sa tulong ng salaping inutang kay Don Carlos. Malungkot si Ate nang malaman niya na mawawalay siya saamin at umiyak ng umiyak sa dibdib ng aming ina. Pinunasan ni Inay ang mga pulang mata ni Ate at hinalikan ang kanyang noo. Kinabukasan, hinatid si Ate ng isang kartero papuntang Maynila at makikita mo sa kanyang mala-anghel na mukha na pinipilit niyang hindi umiyak sa harap namin. Sa harap ko. Niyakap niya si ina at niyakap niya ako ng mahigpit.

“Bunso, ikaw na ang bahala kay nanay. Walang mag-aalaga sa kanya dahil ngayon aalis na ako. Magbasa ka nang magbasa at matuto ka nang matuto. Mag-aaral ka dahil saamin.” Binulong niya sa akin.

“Dahil sainyo? Sino-sino?” Tinanong ko siya.

“Mag-aral ka.” Ito ang mga huling salita niya sa akin. Tinawag na siya ng kartero at lumisan na patungo sa Maynila na kung saan walang nakakaalam kung ano ang hitsura at kung ano ang magiging kapalaran ng Bulaklak ng Pangasinan.

Ako at si Ina nalang ang nakatira sa maliit na kubo namin. Ilang pasko narin kaming magkasamang dalawa. Namatay ang aking Kuyang si Andres sa rason na hindi ko alam at maintindihan. Si Kuya Hulio ay umalis, hindi na bumalik sa piling ng kanyang pamilya. Si ina ay laging nakatanaw sa bintana, tinititigan ang mga bundok at ang palayan na hinding-hindi magiging amin, habang ako, ang kanyang bunsong anak, ang anak na nagbigay sa kanya ng kasakitan nang isinilang niya, ay nasa kabilang parte ng bahay, nagbabasa ng mga libro.

Pinag-aral ako ng aking pamilya sa isang eskwelahan na may kaunting kalayuan sa aming kubo. Kailangan kong maglakad, umakyat sa kagilid-gilidan ng bundok, tumawid sa manipis na tulay na ginawa ng mga naninirahan doon at maglalakad muli. Walang binibigay saakin ang aking ina na pera para sa aking transportasyon at pagkain subalit sapat na na makapunta ako sa eskwelahan na makikita sa gilid ng dagat. Nakakahiyang isipin na ako lang ang may sitwasyon na ito. Halos lahat ng aking mga kamag-aral ay mga anak ng maasensong pamilya at ang iba’y anak pa ng mga opisyales sa Pangasinan! Sila’y nakasuot ng itim na sapatos, akin ay tsinelas lamang. Nais ng aking ina na bilhan ako ng sapatos na pamasok at ito ay ang naging regalo niya sa aking nakalipas na kaarawan. Nang malaman ko ang halaga ng sapatos na ito, pumunta ako sa palengke at nag-makaawa sa sapatero na kunin ang sapatos at ibalik ang pera. Naawa naman siguro ang sapatero kaya’t binigay niya ito ngunit sa kalahating halaga lamang, kahit hindi pa ito nagagamit. Nang malaman ni ina, sinampal niya ang aking mukha.

“Bakit mo binalik ang sapatos? Para sa iyo ‘yon!” Hinaplos niya ang namumula kong pisngi na kung saan ang kanyang kamay ay bumigay at niyakap niya ako. Nagsimula siyang umiyak habang ang mga braso niya’y nakabalot saakin.

“Ina, may tsinelas po ako dito. Nagagamit ko pa po iyon. Hindi po natin kailangan ng sapatos. Isa lamang ‘yong...pagsasayang ng pera” Aking sinabi.

“Ngunit… ngunit… sa iyong karawan!” iyak ni ina.

“Sa aking kaarawan ay masaya na po ako dahil niluto niyo po ang paborito kong ulam na Adobo. Masaya na po ako dahil kasama ko po kayo at hindi po ako nag-iisa katulad po ni Ate na nasa Maynila.” Nag-iba saglit ang mukha ni ina pero ngumiti siya saakin.

“Bunso, bunso…” niyakap niya muli ako ng mahigpit.

Minsan na akong tuksuhin ng aking mga kaklase. Tungkol sa aking tsinelas, tungkol sa aking gusot-gusot na damit, tungkol sa aking maitim na kompleksyon kahit na ang iba naming kamag-aral ay ganoon din ang kulay ng mga balat. Sinabihan nila ako na ako’y hindi karapa’t dapat sa paaralang iyon dahil hindi daw mayaman ang pamilya ko.

“Oy, negro. Mayaman ka? Hindi ka ba nahihiya na ganyan ang itsura mo? Sinabi ko sa aking magulang na may kaklase akong mas mukhang pulubi pa sa pulubi… o isa ka talagang pulubi?” habang sila’y nagtawanan, pinag-patuloy ko ang pagbasa tungkol sa espanya. “Hindi ka bagay sa eskwelahan na ito! Hindi ka mayaman katulad ng pamilya namin!”

Tumayo ako at hinarap ang kanyang mabungisngis na pagsasalita. “Kung ganoon, Antonio Feliz,” ang pangalan niya’y parang aking dinura, “Hindi ka rin bagay sa bansang ito dahil hindi ka purong Pilipino.” Walang nakarinig sa amin kundi ang iba naming mga kamag-aral. Kung may nakarinig man saamin, ako’y mapapatalsik sa eskwelahan at masisira ang kinabukasan na gusto ng aking pamilya. Hindi na ako pinansin ni Antonio, anak ng isang kilalang heneral, simula noon. Hindi ko rin maintindihan kung bakit ako’y nag-aaral sa ganitong paaralan. Kami’y mahirap lamang at mas mahal pa ang pag-aaral ko kaysa sa buhay ng isang dukha na katulad ko.

Nakapagtapos ako ng pag-aaral sa hayskul. Ako ang nasa pinakahuli sa listahan noon, ngunit ito ay mahalaga na sa akin dahil nakapasa papuntang kolehiyo. Si Antonio Feliz ay naging ekselenteng estudyante kahit ang kanyang ginagawa sa loob ng silid ay nakakasira sa halaga ng pagtitiyaga at insulto sa lahat ng katalinuhan. Inilahad ko ito sa aking ina habang siya ay nakatitig sa silangan.

“Anak, ang mahalaga ay alam mo ang tinuturo sa iyo,” sabi niya saakin, “Hindi mahalaga ang titulo. Ikaw, bilang anak ko… Ang anak kong mahal ang lahat sa mundo… Mabubuhay ka dahil alam mo ang tama at mali. Mabubuhay ka… mabubuhay…” bigla nalang naglabas ng sigaw si ina na parang isang hayop na nakakararanas ng matindig sakit.

“Inay! May nararamdaman po ba kayo?” tinanong ko siya habang kinakalma ang kanyang katawan.

“Elena… Si Elena… buhay pa siya…”

“Opo, Inay. Si Ate ay nasa Maynila lamang.”

“Nakita ko siya dito! Nagpaalam! Elena! Ang anak ko!” Walang tigil na hinampas ni ina ang nakapalibot sa kanya. Doon ko lamang nakita na may hawak siyang papel. Kinuha ko ang naka-bilog na papel at binasa.

Ina, Andres, at Hulio,

Nay, patawarin niyo po ako sa aking gagawin. Lubid sa aking ulo, alam niyo na po iyon. Wag niyo nalang po  sabihin sa aking nakababatang kapatid.

Mahal ko po kayo.

- E

Tinignan ko mabuti ang papel at binasa ng paulit-ulit. Wala akong maintindihan sa isinulat ng aking Ate subalit may nararamdaman ako kung ano ang ibig-sabihin nito at hindi ko ito matatanggap.

“Ina? Asan po si Ate Elena?” tinanong ko, hawak parin ang papel na dapat kong sunugin. Hindi sumagot si ina. “Asan po si Ate Elena? Nasa Maynila parin po ba siya?”

“Wala na…wala na siya…” bulong niya.

“Inay? Asaan po ang ate ko?” Pinuntahan ko siya sa kanyang upuan, hinimas ko ang kanyang buhok hanggang siya ay tumigil umiyak, katulad ng kanyang pag-tiyagang kantahan kami ng hele noong bata pa kami.

“Diyos ko, aking anak… ika’y madaming nalalaman tungkol sa iba’t ibang asignatura. Ngunit pinagkaila naming sabihin sa iyo ang tunay na nangyari noon.” himig niya. Tinitigan ko ang mata ng aking nanay upang malaman na hindi siya nag-iisip ng mga bagay na kung saan pinapalit niya ito sa kanyang pagdurusa.

“Anak,” binanggit ng aking malungkot na ina at nagpatuloy sa pagkwento.

Habang ang mga ibon ay patungo na sa kanilang tahanan sa itaas ng mga sanga, habang ang mga puno’y sumasayaw sa paghampas ng hangin, nalaman ko ang tunay na kwento ng pamilya namin.

            Noong gabing bumalik sa tahanan naming sila Kuya Hulio at Kuya Andres, na puno puno ng pawis at dugo ang kanilang mga katawan, nalaman ko na sila’y inapi ng kanilang amo. Tinawag silang mga “mang-mang” ni Don Carlos dahil sa pag-kakamaling ilagay ang mga palay sa tabi ng kanilang bakod.

            “Hindi niyo ba alam ang mangyayari sa mga palay na iyan? Iniwan niyo lang magdamag, hindi niyo man lang binantayan!” wika ng nagagalit na si Don Carlos. Kinuha niya ang isang pala at hinampas si Kuya Andres sa kanyang likuran. Nang makita ni Kuya Hulio ang ginawa ng kasero kay Kuya, ninais niyang magmakaawa nalang dahil alam niya na pag lumaban pa siya, mawawalan sila ng trabaho at pag nawalan sila ng trabaho sa lupa ni Don Carlos, mawawalan ng pagkain at hindi makakapag-aral ang kanilang mga nakababatang kapatid. Lumuhod si Kuya Hulio sa harap ni Don Carlos habang nakikita niya ang dugong lumalabas sa likod at braso ni Kuya Andres.

            “Patawad po, Manong. Hindi na po namin iyon uulitin.” Ang makaawa ni Kuya Hulio, kanyang ulo’y nakatingin sa lupa.

            “Makakapal ang mukha! Huwag na kayong babalik dito! Ilang beses niyo nang inulit ‘yan at ano ang katwiran niyo? Dahil may sakit sa puso ang kapatid mo? Ha! Mga sinungaling! Mga mang-mang!” sigaw ng maylupa. Kumislot ang mukha ni Kuya ngunit hinaayaan niya lang ang insulto ay lumipas.

            Pero mali si Don Carlos. Hindi mang-mang ang aking mga kapatid. Natuto silang mag-basa at mag-sulat gamit lamang ang isang Bibliya. May kaalaman sila kung gaano kaimportante ang magandang ugali sa kapwa. Hindi man nakapag-aral sa eskwelahan dahil sa kakapusan sa pera ngunit hinanap nila ang edukasyon at hindi ang pisikal nitong simbolismo. Pagkalipas ng ilang linggo, namatay si Kuya Andres dahil sa sakit sa puso at pagkatapos ng ilang araw, lumisan si Kuya Hulio upang maghanap ng hanap-buhay ngunit siya’y nabaril ng mga rebelde habang papunta pabalik saamin mula sa kabilang parte ng Pangasinan. Ang sabi-sabi sa bayan doon ay niloko ang aking kapatid, at dahil sa malinis na kalooban ng aking Kuya, nahulog siya sa patibong. Nais nakawin ng mga rebelde ang kakaunting salapi ni Kuya, pero hindi siya pumayag.

            “Para sa pagkain at pag-aaral ng kapatid ko ang perang hawak ko ngayon. Hindi niyo basta-bastang makukuha ang salaping pinaghirapan ko gamit ang dugo at pawis ko.” Kalamadong sinabi ni Kuya sa mga lalaki. Sa kasamaang palad, madami talagang masasamang tao na naninirahan sa mundo. Binaril si Kuya at inilibing sa tabi ng gubat na hanggang ngayon ay hindi parin nahahanap. Ang kapalaran ni Kuya Hulio ay katulad din ng sinapit ng aming panganay na kapatid na si Kuya Istak. Kahit man na may kutob ako noon na malaki ang nasapit ni Kuya, ayaw kong paniwalaan na siya’y pinahirapan ng mga sundalong bumisita sa bahay namin sa araw na iyon.

            Ang kwento naman kay Ate Elena ay ang istoryang lumubog sa aking puso. Siya’y pumunta sa Maynila upang mag-aral. Ngunit, ayun ang alam namin ni ina. Nang makatungtong na sa lungsod ng Maynila, nag-aral naman si ate gamit ang perang binigay ni ina sakanya bago siya lumayo sa amin. Subalit naubos ang pera, hindi pinaalam ng aking ate dahil nahihiya siya humingi kay ina dahil alam niyang inutang lang ang pag-aaral niya. Tinanong niya ang kanyang amo niya sa Maynila na kung maari siyang pag-aralin at patirahin sa kanyang bahay, at ang kapalit ay ang kanyang pagiging katulong sa bahay. Pumayag naman ang kanyang babaeng amo. Nasiyahan si Ate sa sagot ng matanda kaya nagtiyaga siya muli sa pag-aaral. Nagpadala pa minsan ng pera sa amin noong pasko para sa pag-aaral namin. “Ibinigay ni Donya Isabela kapalit ng aking serbisyo at dahil darating na ang kapaskuhan,” nakalagay sa sulat na may kasamang salapi, “Kunin niyo po at itabi para sa edukasyon ni bunso. Maligayang Pasko.” Matatapos na sana ng aking ate ang kursong kanyang kinuha ngunit madilim ang sumasalubong sa kanyang paglalakbay. Dumating ang anak ng kanyang amo at tila ba’y pinagsalamantala ang Ate kong walang kalaban-laban sa higpit ng kanyang hawak. Nawalan ng gana si Ate Elenang mag-aral. Ang kanyang mga grado ay bumagsak, lagi lamang naglilinis ng bahay ng kanyang amo at makikitang nakakulong sa kanyang maliit at madilim na silid, nagtatago sa realidad, hindi na kayang harapin ang buhay. Napansin ito ng kanyang matandang amo. Wala nang nagawa si Ate at nagsumbong sa ginawang karahasan ng kanyang mismong anak. Sa halip na kaawaan ang babaeng nasa harap niya at bigyan ng simpatya, pinalo si ate sa kanyang kaliwang mukha at ininsulto ng mga salitang hindi karapat-dapat na marinig ng isang anghel na hindi nagkasala. Pinalayas siya sa kanilang tahanan at natulog nalang kung saan-saan. Siguro’y nakalimutan ni Ate Elena na may pamilya pa siyang maari niyang puntahan dahil siya’y nagpakamatay gamit ang isang lubid na itinali sa puno. Ang kanyang huling bilin ay nakasulat sa isang liham na nakita ko sa kamay ng aking ina kanina lamang.

            Sa pagkwento ng aking ina, dito ko nalaman na ang mga kapatid kong sila Istak, Andres, Hulio at Elena, ay sinuportahan ang edukasyon ng kanilang nakababatang kapatid. Ang sakripisyong karapatan din nilang makuha, subalit ibinigay ang kanilang lahat para sa akin, para sa edukasyon na hindi man lang nila matitikman. Aking pangako sa aking pamilya—mga kuya, ate, ina at itay—ang aking buhay ay iaalay ko sa kinabukasang ninanais ninyo sa akin. Sa pag gising ng umaga mamaya, sa pag-tilaok ng manok sa katabing bahay, ako’y babalik sa Maynila at maglalakad papunta sa entablado, kukunin ang isang papel na nakarolyo at babalik muli sa piling ng aking nanghihina na nanay, magtatayo ng maliit na paaralan at magtuturo sa mga batang kasing tapang ni Kuya Istak, kasing galing ng pagtaguyod ni Kuya Andres, katulad ng panatag na pagkatao ni Kuya Hulio at kasing tiyaga at kasing liwanag ni Ate Elena. Ang aking payo bago ko umpisahan ang aking pagbabalik, hindi lamang saiyo, mambabasa, ngunit sa lahat ng tao rin, na huwag kayo mawalan ng loob at mahalin ang inyong mga nalalaman dahil katulad ng sinabi ng isang tanyag na tao na ang edukasyon ay ang pinakamataas mong armas na maari mong gamitin upang baguhin ang mundo. Kaya’t aking kababayan, buksan ang inyong mga libro, takpan ang anino ng kasakiman at mag-aral ka.

 Maligayang Bagong Taon,

_____________